این نوشتار در یک مقدمه و سه بخش تنظیم یافته است که مقدمه آن مربوط می شود به مباحث شناخت شناسی پیرامون انواع جهان شناسی علمی، فلسفی، عرفانی و قرآنی و بیان ویژگیهای معرفت شناختی هریک از این جهان شناختی ها، تا جایگاه معرفت شناسی قرآن در مسئله روشن شود.
بخش اول به بررسی مقایسه ای جهان شناسی های علمی، فلسفی، عرفانی و قرآنی اختصاص دارد. در این بخش کوشش نگارنده بر آن است تا دورنمایی از تصویر جهان در هریک از جهان شناسی های چهارگانه مذکور به دست دهد و در مقایسه، جایگاه تصویر قرآنی جهان معلوم شود.

هرچند حوزه تربیت از اساسی ترین موضوعات قرآن است، اما باید اعتراف کنیم هنوز تحقیقی جامع، کامل، نظام مند و در خور در مورد تربیت قرآنی انجام نشده است. هدف این نوشتار تبیین مبانی تربیت از منظر قرآن کریم است و بنای کار این است که نوع نگرش و رویکرد قرآن کریم درباره انسان و شئون وجودی و ویژگی های روانی او را که تأثیرگذار در تار و پود نظام تربیتی دینی است مورد بررسی قرار گیرد.

جلد نخست این مجموعه حاوی مصاحبه و گفتارهای آیات عظام: مکارم شیرازی، سبحانی، استادی و آصفی درباره استاد معرفت و پاره ای از مقالات علمی درباره خدمات علمی و نقش استاد معرفت در دفاع از فرهنگ و مبانی تشیع، و گفتارهایی از ایشان در همین زمینه است.
خلاصه ای از فهرست این کتاب به شرح ذیل است:
– پیام تسلیت رهبر معظم انقلاب اسلامی
– مقدمه حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد
– یادداشت دبیر همایش
– مصاحبه با آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی
– سخنرانی آیت‌الله سبحانی در نکوداشت استاد معرفت
– سخنرانی آیت‌الله استادی در اربعین ارتحال استاد معرفت

در جلد دوم ۳۴ مقاله و نگاشته از آثار انتشار نیافته استاد در زمینه های تفسیر، معارف قرآن، علوم قرآنی و دیگر موضوعات منعکس شده است.خلاصه ای از فهرست این کتاب به شرح ذیل است:
– مقدمه حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد
– یادداشت دبیر همایش
– فصل اول: مباحث تفسیری
– روش‌ها و گرایش‌های تفسیری
– تفسیر عرفانی
– گوشه‌ای از ویژگی‌های تفسیر المیزان
– امتیازات المیزان در گفت‌وگو با استاد محمد هادی معرفت
– تفسیر اجمالی سوره حمد
– التفسیر الموضوعی
– نقدی بر تفسیرهای روشنفکرانه از قرآن و حدیث
– موضع الحدیث من التفسیر

جلد سوم، چهارم و پنجم به انعکاس ۶۵ مقاله تحقیقی که توسط صاحب نظران و قرآن پژوهان کشور فراهم آمده، اختصاص یافته است. این مقالات در پنج حوزه ذیل به بررسی دیدگاه ها و اندیشه های مرحوم استاد معرفت پرداخته اند: ۱. بررسی توصیفی و تحلیلی آثار استاد شامل کتاب های التفسیر الاثری الجامع، التمهید فی علوم القرآن، التفسیر و المفسرون و ….
۲. بررسی دیدگاه های استاد معرفت در زمینه قرآن شناخت از قبیل: تحریف ناپذیری قرآن، بررسی مسأله قرائات، بررسی مسأله اعجاز، بررسی مسأله نسخ و ….

مقالات مندرج در جلد چهارم کتاب معرفت قرآنی مختصراً به شری ذیل است:
– مقدمه حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد
– یادداشت دبیر همایش
– دیدگاه‌های استاد معرفت در زمینه تفسیر شناخت
– روش تفسیری اهل بیت(ع) از دیدگاه آیت‌الله معرفت
– تفسیر صحابه و تابعان از دیدگاه آیت‌الله معرفت
– روش صحیح تفسیر قرآن با تأکید بر کتاب «التفسیر الأثری الجامع»
– دانش‌های بایسته در فهم و تفسیر آیات
– علم الموهبه از منظر آیت‌الله معرفت (قدس‌سره)
– حجیت روایات تفسیری از دیدگاه آیت‌الله معرفت «ره»

مقالات مندرج در جلد پنجم کتاب معرفت قرآنی به شرح ذیل است:
– مقدمه حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد
– یادداشت دبیر همایش
– فصل اول: استاد معرفت و عرصه‌های نو در حوزه مطالعات قرآنی
– استاد معرفت و زبان قرآن
– بررسی نظریه بطون از نگاه استاد معرفت
– استاد معرفت و هرمنوتیک
– قرآن و پدیده استشراق در آثار آیت‌الله معرفت (ره)
– نقد شبهه مصادر قرآن از دیدگاه آیت‌الله معرفت(ره)
– قرآن و فرهنگ زمانه از دیدگاه استاد معرفت
– نقد شبهات وحی
– قلمرو و جامعیت قرآن
– نسخ مشروط از منظر استاد معرفت

مسئله قلمرو موضوعی قرآن قدمتی بسیار داشته، آیات و روایات متعدد در این باره وجود دارد. علاوه بر این، به دلیل نقش مهم قرآن در زندگی مسلمانان، اندیشمندان مسلمان به قلمرو آن توجه کرده اند و این مبحث در منابع پیشینیان آمده است؛ مانند مبحث اعجاز محتوایی قرآْن در علوم قرآنی و مباحث تفسیری مفسران در شرح آیات مربوط به گستره موضوعی قرآن.

تفسیر از شریف ترین دانش‌های اسلامی است که هم‌زمان با فرودآمدن نخستین آیات شکل گرفت. این سبک تفسیری به انسجام مجموعه آیات هر سوره و معناداری روابط ظاهر و پنهان آیات درونی سوره و سیاق و تناسب میان آن‌ها توجه ویژه می‌کند و از کنار موارد به ظاهر غیر متناسب به سادگی عبور نمی‌کند. افزون آنکه حدالمقدور تلاش می‌کند در صورت وجود ارتباط و تناسب معنادار میان سوره‌ها در ترتیب طبیعی نزول یا سیاقی که از مجموعه سوره‌های نازل شده در یک قطعه زمانی به دست می‌آید، برای فهم مرادهای خدای حکیم بهره گیرد.

جوامع بشری در دوره‌های متفاوت تهدیدها و چالش‌های گوناگونی پیش‌روی داشته‌اند و جامعه اسلامی هرگز از این واقعیت مستثنی نبوده است. تهدیدهای نظامی، چالش‌های سیاسی، تهاجم و شبیخون‌های فرهنگی و البته در دوره‌هایی تهدیدهای اقتصادی، مهم‌ترین خطر برای جامعه اسلامی بوده است. قرآن کریم این تهدیدها را در عصر پیامبر(ص) نشان می‌دهد، انواع مخاطرات با رنگ و بوی فرهنگی و تحریم حتی شنیدن دعوت پیامبر خدا؛ ایجاد تنگناهای اجتماعی و انزوای حضرت و یاران اندکش، اقدام عملی قتل؛ مخاطرات اقتصادی و محاصره در شعب ابی‌طالب و تحمیل جنگ‌های طولانی سیاسی و نظامی بخشی از فهرست بلند چالش‌های فراروی جامعه اسلامی است.